Historia

Badania archeologiczne na terenie miasta Sieradza potwierdzają, iż istniała tam od VI — VII wieku otwarta osada a od końca X wieku wielki gród. Był on zapewne ośrodkiem administracji plemiennej Sieradzan. Plemię to było częścią większego związku plemiennego tzw. goplańsko-kujawskiego. Wymienia go w swojej kronice z 843 roku anonimowy „Geograf Bawarski”. Wśród wielu plemion, które z całą pewnością znajdowały się na dzisiejszych ziemiach polskich, wymienił plemię Verizane, które identyfikowane jest właśnie z Sieradzanami. Zostało ono podbite na początku panowania Mieszka I, czyli w połowie X wieku. Teren obecnej gminy Kluki z całą pewnością podlegał kniaziowi z grodu w Sieradzu, a później kasztelanowi sieradzkiemu.

Pierwsza źródłowa wzmianka o istnieniu wsi Kluki (Cluchici =Kluczycy ) pojawiła się w bulli papieża Inocentego z 1136 roku dla arcybiskupa gnieźnieńskiego, wymieniona była ona wśród miejscowości będących na uposażeniu tego arcybiskupstwa. Jednak ta puszczańska wieś musiała istnieć dużo wcześniej. Wśród wymienionych miejscowości znalazła się wzmianka o grodzie kasztelańskim w Sieradzu. Zgodnie z testamentem Bolesława Krzywoustego z 1138 roku, Ziemia Sieradzka znalazła się w dzielnicy senioralnej. Trudna jest etymologia nazwy wsi. Część językoznawców wywodzą ją od gwarowego, staropolskiego słowa kluk = synek, chłopiec, smarkacza, a Kluczycy to potomkowie jakiegoś kluka (najmłodszego członka rodu). Inne znacznie to rodzaj zakrzywionego drąga, który w staropolszczyźnie określano klukiem lub kluką. Trzecia wersja to: kluka lub kluba = powyginana gałąź lub korzeń, który spełniał u Słowian rolę wici (znaku). Taka kluka znajdowała się w chacie starszego, poważanego przywódcy wioski i okolicznych osad, który w razie potrzeby wręczał posłańcowi by zwołał zebranie wioski (mir).

Bardzo stara jest również wieś Parzno (także należąca do dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego) i była wymieniona również we wspomnianej bulli papieża Innocntego w roku 1136. W roku 1171 wzniesiono w Parznie pierwszy drewniany kościół, a w roku 1176 kościół ten konsekrował jego fundator — arcybiskup gnieźnieński Jan II. Nazwa wsi może pochodzić od popularnego na przełomie XI i XII wieku imienia Parzęta. Być może on tę wioskę założył.

Na początku XIII wieku, w wyniku kolejnych podziałów, Sieradz został stolicą księstwa dzielnicowego. W roku 1339 księstwo to o ostatecznie inkorporował do Korony król Kazimierz Wielki, najpierw jako Ziemię Sieradzką, a później województwo Sieradzkie. Równocześnie Kluki i pozostałe wioski gminy znalazły się w powiecie piotrkowskim. Ten stan utrzymał się do II rozbioru Polski w roku 1793. Już w roku 1796 Prusy zmieniły podział administracyjny zagarniętych terytoriów polskich. Kluki znalazły się w departamencie kaliskim. Po traktacie w Tylży z roku 1807 Kluki znalazły się w Księstwie Warszawskim. Po utworzeniu w roku 1815 Królestwa Polskiego departamenty przemianowano na województwa. Tereny gminy Kluki znalazły się w woj. kaliskim.

Kilka lat po upadku powstania listopadowego, bo w roku 1837 województwa przemianowano na gubernie, a w roku 1842 powiaty na okręgi. W 1845 roku zlikwidowano gubernię kaliską i utworzono wraz z mazowiecką gubernię warszawską. W 1867 roku została przywrócona gubernia kaliska.

Nieodległy Sieradz, jako miasto królewskie, był od średniowiecza miejscem zjazdów ogólnopolskich, elekcji Królowej Jadwigi oraz królów: Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka. Przy tej okazji bory wokół Kluk były miejscem polowań dworu królewskiego.

Wioski z południowej części gminy powstawały nieco później (2 poł. XIII — 1 poł. XV wieku) i ich powstanie było wynikiem akcji kolonizacyjnej praktycznie jednego rodu rycerskiego pieczętującego się herbem Pobóg. Protoplaści tego rodu pełnili od końca XII wieku funkcje kasztelanów sieradzkich, a później wojewodów sieradzkich. Od głównej siedziby w Koniecpolu, przyjęli nazwisko Koniecpolski. Ośrodkiem dóbr Koniecpolskich zostały Kaszewice, które na przełomie XV i XVI wieku miały obowiązek na św. Marcina dawać plebanowi kościoła w Chrząstowie beczkę miodu.

W miarę rozwoju majątku Koniecpolskich (i ich następców) w Kaszewicach odbywającego się poprzez karczowanie dziewiczych lasów, powstawały nowe wioski, śródleśne osady i folwarki systematycznie przyłączane do tego klucza: Bożydar, Żelichów, Słupia, Dejtszland (ob. Trząs), Zarzecze, Smugi, Ścichawa, Kurnos Kaszewski, Pólko, Skaraczew, Puszcza (ob. Kowalec), Chmielowice, Grafendort (ob. Nowy Janów) i Kuźnica Kaszewska. W oparciu o niewyczerpany rezerwuar drewna, wody (rzeka Widawka) oraz rudy darniowe, powstawały w leśnych ostępach liczne huty żelaza i szkła oraz kuźnice, wspominane w piętnasto- i szesnastowiecznych rejestrach poborowych. Równocześnie powstawały śródleśne: wypalanie węgla drzewnego, smolarnie, potażarnie oraz tartaki, młyny i folusze. Od centrum hutniczego wzięła np. nazwę wieś Kuźnica Kaszewska.

Z biegiem lat Koniecpolscy zdobyli ogromne fortuny i osiągnęli duże znaczenie w Rzeczpospolitej. Z tego rodu pochodziło wiele znamienitych postaci, m.in.: hetmanów, kanclerzy, wojewodów, biskupów i profesorów. Gałąź sieradzka i koniecpolska wymarła w roku 1719. Większość ich dóbr w drogą koligacji małżeńskich i zapisów testamentowych przejęli głównie Potoccy herbu Pilawa. Wzorcowy kaszewicki klucz dóbr przejął Kacper Cieński herbu Pomian. Nie wiadomo w jakich okolicznościach dobra kaszewickie przejęte zostały od Cieńskich na początku XIX wieku przez Skarb Narodowy.

Właśnie Michał Koniecpolski, jako właściciel klucza dóbr kaszewickich, ufundował w roku 1612 kościół p.w. św. Trójcy w Kaszewicach.

Prawdopodobnie w końcu XIII lub na początku XIV wieku powstała w dobrach arcybiskupa gnieźnieńskiego wieś Strzyżewice (Strzeschovycze — 1505 r., Stryjewice — 1827). Nazwa wsi ma pochodzenie patronimiczne od imienia Strzeżysław lub Strzeżymir. Zazwyczaj wieś przyjmowała nazwę od założyciela (zasadźcy) i pierwszego jej sołtysa. Od początku należała do parafii w Parznie. Na początku XVI wieku z łanów kmiecych i z folwarku oddawano dziesięcinę snopową i konopną oraz tzw. kolędę plebanowi kościoła w Parznie. Rejestr poborowy woj. sieradzkiego z 1552 podaje, że we wsi arcybiskupa gnieźnieńskiego było 10 kmieci na 5 łanach (ok. 24 — 27 ha każdy) oraz łan sołtysi. Był też folwark, karczma, młyn, a także jakieś role zagrodników i komornicy.

Po roku 1819 wszystkie dobra arcybiskupów gnieźnieńskich i klasztoru cysterskiego w Sulejowie z wymienionych wyżej, zostały przejęte przez Skarb Narodowy Królestwa Polskiego. Istniejące folwarki i majątki ziemskie oddano z biegiem lat w dzierżawę.

W roku 1827 Strzyżewice liczyły 20 dymów i 125 mieszkańców. Był tam również folwark rządowy. Ten stan rzeczy utrzymał się do uwłaszczeń z roku 1864. W latach osiemdziesiątych XIX wieku wieś Strzyżewice była już po częściowym uwłaszczeniu, należała do gminy Bujny i liczyła 35 dymów i 270 mieszkańców. Folwark składał się z 3 budynków murowanych i 9 budynków drewnianych i obejmował 676 mórg, w tym: 165 mórg gruntów ornych, 116 mórg łąk, 16 mórg pastwisk oraz 348 mórg lasu. Nieużytków i placów było 29 morgi. W samej wsi było 27 gospodarstw chłopskich na 501 morgach. Do Strzyżewic należały przysiółki: Firlej z 15 gospodarstwami na 60 morgach oraz Zbyszek z 14 gospodarstwami na 225 morgach.

Źródła z 1296 roku wieku wymieniają Kluki (Cluky) przy okazji opisu wsi Restarzew. Kmiecie z tej wsi i kmiecie, którzy podlegli folwarkowi sołtysiemu w Restarzewie, mieli obowiązek dawać robociznę folwarkowi arcybiskupiemu w Klukach.

Kolejne źródła z czasów Kazimierza Wielkiego (z roku 1354 i 1357 — Kluky) nadal wymieniają wieś jako własność arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. W Liber Beneficiorum Jana Łaskiego z 1515, również wymieniona jest wieś Kluki, jako należącą do parafii Parzno, a tę jako należącą do dekanatu szadkowskiego w archidekanacie uniejowskim. Nie wiadomo w jakich okolicznościach dobra (lub ich część) kluckie trafiły w XVIII wieku w ręce Cystersów z Sulejowa.

Wieś Kluki w roku 1827 liczyła 27 dymów i 300 mieszkańców. W roku 1880 gminna wieś Kluki należąca do parafii Parzno, była ośrodkiem dóbr dominalnych, w skład których wchodziły folwarki: Kluki i Zagony; osad młynarskich na wieczystym czynszu: Wierzchy Kluckie, Ujście i Grobla. Dobra te obejmowały 5494 morgi. Folwark Kluki posiadał 483 morgi gruntów ornych, 178 mórg łąk, 76 mórg pastwisk, 4328 mórg lasu i 192 morgi nieużytków i placów. Sam folwark miał 6 budynków murowanych i 38 budynków drewnianych. Folwark Zagony był dużo mniejszy i obejmował łącznie 237 mórg, z tego: 118 mórg gruntów ornych, 32 morgi łąk, 45 mórg pastwisk oraz wody — 26 mórg i 16 mórg nieużytków i placów. W samej wsi Kluki (dobra rustykalne, czyli chłopskie) było 50 gospodarstw chłopskich i 463 mieszkańców. Chłopi gospodarowali na 520 morgach (łącznie z lasami, łąkami i pastwiskami). Do wsi należał drugi folwark z osiedlem wokół karczmy (7 dymów i 28 mieszkańców). Należało do niego 3068 mórg (głównie lasów) z 294 morgami gruntów ornych. We wsi i w folwarkach był folusz, młyn, wiatrak, smolarnia oraz huta szkła (na osiedlu Teofilów). Łącznie Kluki z przysiółkami (wsiami) liczyły 107 gospodarstw na 581 morgach gruntów ornych. Wspomniane przysiółki to: Wierzchy Kluckie z 10 gospodarstwami (121 mieszk.) i 180 morgami gruntów ornych; Cisza — 24 gospodarstwa i 207 mórg gruntów ornych; Podwierzchowice — 2 gospodarstwa na 47 morgach Sadulaki — 2 gospodarstwa na 22 morgach; Wierzchy Strzyżewskie — 7 gospodarstw (48 mieszk) na 94 morgach (w tym młyn z 5 mieszk i 30 morgami), Osina — 2 gospodarstwa na 19 morgach oraz Sadykierz z 2 gospodarstwa na 18 morgach. Majątek klucki od połowy XIX wieku należał do rodziny Rogowskich. Po śmierci Julii Ludwiki Hermenegildy Rogowskiej, majątek odziedziczyła rodzina Stronczyńskich W początkach XX wieku od ich spadkobierców odkupił te dobra Witold Święcicki.

Cała gmina Kluki obejmowała 18635 mórg i liczyła w 1880 roku 6082 mieszkańców. W gminie były 4 szkoły początkowe i liczne fabryczki, m.in. w Klukach, Kaszewicach i we wsi Lubiec.

Wieś Kaszewice na początku XIX wieku była wielofunkcyjnym ośrodkiem dóbr. W roku 1827 liczyła 84 dymy i 426 mieszkańców. W roku 1880 dobra kaszewickie składały się z folwarków: Słupia, Żelichów i Bożydar. Ich przyległości: Kurnos Kaszewski i Ścichawa oraz osady leśne: Pólko, Skarczew i Puszcza (ob. Kowalec). Dobra te obejmowały łacznie 6672 morgi. W tym folwark Słupia: 291 mórg gruntów ornych i tzw. ogrodów, 230 morgi łąk, 103 morgi pastwisk, wody zajmowały 113 mórg, a las obejmował 4972 morgi. Ponadto było tu 63 morgi zarośli oraz 203 morgi nieużytków i placów. Łącznie folwark zajmował 5975 mórg i 6 budynków murowanych i 25 budynków drewnianych. Folwark Żelichów był dużo mniejszy i obejmował 405 mórg gruntów ornych i ogrodów, 11 mórg nieużytków i placów — razem 416 mórg. Składał się z 6 drewnianych budynków. Folwark Bożydar obejmował 270 mórg gruntów ornych, 2 morgi pastwisk, pod zabudowaniami było 3 morgi, a nieużytki i tzw. place stanowiły 6 mórg — razem 281 mórg. Zabudowania: 2 budynki murowane i 6 drewnianych. W dobrach kaszewickich były osady fabryczne na które składało się 5 budynków murowanych i 13 drewnianych. Znajdowały się tu pokłady torfu i rudy żelaznej tzw. darniowej. Rzeka Widawka była uregulowana, wykopanych było cały szereg kanałów, stawów i sadzawek, w których hodowano ryby. W osadach fabrycznych były 3 fryszerki żelaza z 5 młotami napędzanymi siłą wodną lub parową. W jednej z fryszerek (w tzw. „Dziubku” wyrabiano gwoździe, w drugiej wyrabiano prasowane gwoździe. Ponadto w dobrach tych była gorzelnia, browar, dwa wodne młyny o 4 gankach, tartak mechaniczny i cegielnia. Wieś Kaszewice liczyła 79 gospodarstw chłopskich na 922 morgach. Kuźnica Kaszewska obejmowała 16 gospodarstw na 258 morgach; wieś Kurnos — 47 gospodarstw na 394 morgach; wieś Zarzecze — 15 gospodarstw na 223 morgach; wieś Żar (Żdżar, Żdzary)— 32 domostwa (264 mieszk.) na 311 morgach, ponadto była tu osada leśna (dworska) z 3 mieszk na 5 morgach; wieś Ścichawa — 21 gospodarstw na 303 morgach, wieś Chmielowce — 5 gospodarstw na 118 morgach; Dejtszland (ob. Trząs) — 75 gospodarstw chłopskich na 655 morgach; Grafenort (ob. Nowy Janów) — 48 gospodarstw chłopskich na 426 morgach oraz Smugi — 5 gospodarstw na 79 morgach. W folwarku Słupia funkcjonowała gorzelnia, która została spalona w czasie II wojny światowej.

W początkach XIX wieku kaszewickie dobra od Skarbu Narodowego odkupił hrabia Henkl, a dzierżawcą kuźnicy został Pringsheim. W kuźnicy funkcjonowały fryszerki i walcownie żelaza, a w okolicznych miejscowościach rozwinięte było rzemiosło metalurgiczne. W 1905 roku wszystkie kaszewickie dobra znajdowały się już w posiadaniu nowych właścicieli fabryczki metalurgicznej: Maurycego Heymana, Michała H. Dancygera i Michała Zandera. W 1917 r. zostały sprzedane Edwardowi Żakowskiemu. Kolejny właściciel — Stanisław Sułowski z Głoskowa nabył majątek w 1925 roku i wzniósł obecny dwór w Słupi i założył nowy park.

Od XIII wieku każdorazowy proboszcz parafii w Parznie był jednocześnie kanonikiem katedry gnieźnieńskiej. Jak podaje Jan Łaski w swoim Liber beneficiorum z początku XVI wieku, parafia parzeńska dawała bogate uposażenie wspomnianym kanonikom. Mieli oni tu 1 łan ziemi, ogrody, łąki, 3 sadzawki z rybami oraz karczmę. Dodatkowo zbierali dziesięcinę snopową i konopną po 2 grosze z każdego łanu w parafii.

Rejestr poborowy woj. sieradzkiego z 1552 roku wymienia we wsi 10 kmieci na 6 łanach oraz folwark sołtysi na 2 dużych łanach. Własność kościelna w Parznie utrzymała się do roku 1819, kiedy to folwark i inne dobra przejęte zostały przez Skarb Narodowy Królestwa Polskiego.

Wieś Parzno w roku 1827 liczyła 34 dymy i 271 mieszkańców.

Parafia parzeńska w roku 1874 należała do dekanatu piotrkowskiego i liczyła 5038 wiernych.

Podobnie jak w przypadku Kaszewic i Kluk, istniały dobra parzeńskie (dominalne), w skład których wchodziły części wsi Parzno, folwarki, osady młynarskie i śródleśne; oraz nie należące do tych dóbr — wioski i przysiółki (tzw. dobra rustykalne). I tak, dobra parzeńskie składały się z folwarków: Parzno i Laski, które miały grunty we wsiach: Parzno, Wierzchy Parzeńskie, Laski, Lesiska, Roździn i Imielna. Łącznie w dobrach dominalnych było 2297 mórg. Folwark Parzno obejmował 176 mórg gruntów ornych i tzw. ogrodów, 121 mórg łąk, 93 morgi pastwisk, 1493 morgi lasu oraz 61 mórg nieużytków. Łącznie 1944 morgi. Zabudowania folwarczne składały się z dworu i 13 budynków gospodarskich (drewnianych). Przy folwarku było 7 zabudowań robotników folwarcznych z 37 mieszkańcami. Posiadali oni Folwark Laski obejmował 212 mórg gruntów ornych i tzw. ogrodów, 18 mórg łąk, 6 mórg pastwisk, 104 morgi lasu i 13 mórg nieużytków. Łącznie 353 morgi. Zabudowań folwarcznych było 5 (drewnianych). Sama wieś Parzno liczyła 35 gospodarstw na 483 morgach, zaś mieszkańców było 295. Dodatkowo w dobrach proboszcza było 2 gospodarstwa i 5 mieszkańców, którzy posiadali 2 morgi gruntu. Wieś Wierzchy Parzeńskie — 11 gospodarstw na 238 morgach; wieś Laski — 5 gospodarstw na 157 morgach; wieś Lesiska —11 gospodarstw 91 morgach; wieś Roździn — 34 gospodarstwa na 407 morgach oraz osada Imielna z 21 morgami. Do parafii Parzno należała kolonia Janów z zabudowaniami karczmarza. We wsi było 21 domów i 143 mieszkańców, którzy gospodarowali na 685 morgach (w ym: 200 morgach gruntów ornych). Karczma zamieszkałą była przez 7 osób i miała ½ morgi gruntu.

Do II wojny światowej sytuacja własnościowa i społeczno-gospodarcza na terenie obecnej gminy Kluki nie uległa znaczącym zmianom. Funkcjonowały nadal trzy ośrodki dóbr liczące po kilka tysięcy ha ziemi (głownie lasu), z licznymi zakładami przemysłowymi (metalurgia, szklarstwo, pozyskiwanie i przetwórstwo drewna (tartaki), przetwórnie produktów rolnych (gorzelnie, browary) i rzemieślniczymi (kuźnie i młyny). Z drugiej strony, silnie rozproszone wśród lasów: wioski, przysiółki, osady, a nawet pojedyncze domostwa. Przeciętne gospodarstwo chłopskie na ogół nie przekraczało 5 ha marnej ziemi. Wymuszało to konieczność dorywczej pracy we wspomnianych wyżej dobrach: zakładach metalurgicznych, hutach szkła, tartakach lub przy wyrębie lasu. W 1 poł. XIX wieku na ziemi kluckiej pojawili się osadnicy niemieccy. Byli to głównie fachowcy sprowadzeni do obsługi technicznej wspomnianych zakładów. Stąd ich osady (osiedla): Dejtszland i Grafenort.

Do II wojny światowej gminy: Kluki, Kaszewice i Parzno należały do powiatu piotrkowskiego w woj. łódzkim. Od roku 1951 wspomniane gminy (gromady) znalazły się w powiecie bełchatowskim.